ΚΕΙΜΕΝΟ ΣΥΜΒΟΛΗΣ ΜΟΥ ΣΤΟ ΒΙΒΛΙΟ "Νεοφιλελευθερισμός και Αντιπροσωπευτική Δημοκρατία" του Β. Τσεβρένη

Το πόνημα του Βασίλη Τσεβρένη θέτει πολλά κρίσιμα και επίκαιρα θέματα. Τόσο θεωρητικά όσο και πρακτικά, της εφαρμοσμένης πολιτικής και οικονομίας. Την ίδια στιγμή, ανοίγει πολλά περισσότερα. Εμβαθύνει τον διάλογο και ωθεί σε προβληματισμό.

Θα είναι χρήσιμο να κάνουμε εδώ μία διάκριση: ανάμεσα στον οικονομικό  νεο-φιλελευθερισμό και τον πολιτικό φιλελευθερισμό.

Ο (πολιτικός) φιλελευθερισμός είναι, μαζί με τον σοσιαλισμό (αυτό που αργότερα ονομάστηκε σοσιαλδημοκρατία), τα δύο «παιδιά» του Διαφωτισμού. Υπήρξε αλληλεπίδραση μεταξύ τους για πολλά χρόνια. Ο ένας τόνιζε τα ατομικά δικαιώματα, ενώ ο δεύτερος τα κοινωνικά.

Ο πολιτικός φιλελευθερισμός μας μετέδωσε αξίες για τον σεβασμό του ατόμου και της ατομικότητας (όχι του ατομισμού), και άρα τον σεβασμό της ιδιαιτερότητας και της διαφορετικότητας σε εθνικό, εθνοτικό, θρησκευτικό, γλωσσικό, πολιτισμικό, σεξουαλικό κ.α. προσανατολισμό. Έτσι συνέβαλε αργότερα στην απόρριψη του ρατσισμού, της ξενοφοβίας, του εθνικισμού.           

Η απόρριψη του «κράτους - πατερούλη», οδήγησε σε προοδευτικές πολιτικές αποποινικοποίησης ορισμένων μορφών των ανθρωπίνων σχέσεων, των ατομικών επιθυμιών, της χρήσης εξαρτησιογόνων ουσιών κλπ.

Από τη μία πλευρά, η αποκοπή του σοσιαλισμού από τον φιλελευθερισμό, οδήγησε στην εκτροπή του κρατικιστικού σοσιαλισμού, στον λενινιστικό μπολσεβικισμό και αργότερα στα εκτρώματα του κομμουνιστικού  ολοκληρωτισμού, στην Ρωσία/Σοβιετική Ένωση πρώτα από όλα.

Βασικά χαρακτηριστικά του: αποτυχημένος πλήρης οικονομικός έλεγχος από το κράτος μέσω του «κεντρικού σχεδιασμού», ισοπέδωση του ατόμου, ανυπαρξία ελευθεριών, άρνηση της πολιτικής δημοκρατίας.

Από την άλλη, η διακοπή της επικοινωνίας του φιλελευθερισμού με τις σοσιαλιστικές αξίες, οδήγησε στην εκτροπή του οικονομικού νεο-φιλελευθερισμού. Αυτός, ενώ στην αρχή βοήθησε στην οικονομική ανάπτυξη, έγινε αργότερα εμπόδιο γι’ αυτήν, λόγω των αυξανομένων κοινωνικών ανισοτήτων, της διογκούμενης ανεργίας, της ακραίας φτώχειας.

Η άρνηση ή η υποβάθμιση της ανάγκης για ρύθμιση της αγοράς, για «κοινωνικό δίχτυ ασφαλείας» για όσους η αγορά έθετε -προσωρινά έστω- εκτός συστήματος, έγιναν τροχοπέδη για το ίδιο το σύστημα αυτό.

Εκτός αυτού, για την αντιμετώπιση των κοινωνικών εκρήξεων το σύστημα προσέφυγε σε μέτρα βίαιης κρατικής καταστολής, που αποτέλεσαν στην πράξη άρνηση των φιλελεύθερων ιδεών. Σε πολλές περιπτώσεις νεο-φιλελεύθερα οικονομικά μοντέλα εφαρμόστηκαν μέσω στυγνών φασιστικών-δικτατορικών καθεστώτων, όπως αυτό του στρατηγού Πινοσέτ στην Χιλή.

Τις τελευταίες δεκαετίες, η διχοτομία κράτους/αγοράς έχει αμβλυνθεί. Αυτό συνέβη μετά την κατάρρευση των κομμουνιστικών καθεστώτων της Ανατολικής Ευρώπης, αλλά και λόγω των κοινωνικών αγώνων στην Δύση, ιδιαίτερα στην Ευρώπη, που στόχευαν στον εξανθρωπισμό του καπιταλισμού, καθώς και στην κατοχύρωση εργασιακών και κοινωνικών δικαιωμάτων.

Η διαμάχη ανάμεσα στα κύρια πολιτικο-ιδεολογικά ρεύματα είναι πλέον για το «μίγμα», για την «δοσολογία» μεταξύ κρατικής παρέμβασης και ελευθερίας της αγοράς.

Μια σχηματική αποτύπωση αυτού, είχε δώσει ο σοσιαλιστής πρωθυπουργός της Γαλλίας (υπό την προεδρία Φρανσουά Μιτεράν) στην δεκαετία του ‘80, Λιονέλ Ζοσπέν: «Ναι στην οικονομία της αγοράς, όχι στην κοινωνία της αγοράς». 

Εξάλλου μπορεί η αγορά να είναι κεντρικό στοιχείο του καπιταλισμού, αλλά αυτά τα δύο δεν ταυτίζονται. Αγορά υπάρχει πριν την έλευση του καπιταλισμού, πριν από την εποχή της νεωτερικότητας, πριν και από την φεουδαρχική κοινωνία. Υπάρχει από την αρχαιότητα ακόμα.

Αν το νέο πλαίσιο του καιρού μας σφραγίζεται από τη διάχυση ενός νέου παραγωγικού υποδείγματος εντάσεων πληροφορίας και ευελιξίας, εξίσου σημαντική παράμετρο αποτελούν οι αλλαγές στη διεθνή αγορά, αλλαγές που συνήθως ονομάζουμε παγκοσμιοποίηση.

Η διαδικασία της παγκοσμιοποίησης αναφέρεται σε δύο συνυφασμένα φαινόμενα. Πρώτον, στην αύξηση του διεθνούς ανταγωνισμού. Και δεύτερον, στην πρωτοφανή αύξηση της διεθνούς αλληλεξάρτησης.

Είναι σημαντικό, η αποκρυστάλλωση της νέας εποχής να προσλάβει περισσότερο ανθρώπινο πρόσωπο, από εκείνο που θα εξασφάλιζαν οι τυφλές και ασυντόνιστες δυνάμεις της αγοράς.

Ανθρώπινο πρόσωπο σημαίνει δύο πράγματα: 1) Να ενδυναμωθεί η αυτενέργεια και η δυνατότητα των ανθρώπων, ώστε να κάνουν τη ζωή τους όπως τη θέλουν, 2) να θωρακιστούν οι πλέον ευάλωτες κατηγορίες από τους καταναγκασμούς της ανέχειας και της περιθωριοποίησης, επειδή μία δημιουργική κοινωνία ευκαιριών και ευημερίας δεν μπορεί παρά να είναι μία συνεκτική κοινωνία με αλληλεγγύη και σεβασμό στον άνθρωπο.

Η παγκοσμιοποίηση είναι γενικά μια θετική διαδικασία. Μέσω της απελευθέρωσης του παγκόσμιου εμπορίου, έδωσε την δυνατότητα να βγουν από την φτώχεια εκατομμύρια άνθρωποι στις λιγότερο αναπτυγμένες χώρες του πλανήτη. Βοήθησε στην επικοινωνία ανθρώπων, στην ανταλλαγή ιδεών, στην κυκλοφορία αγαθών. Την ίδια όμως στιγμή, αύξησε τις ανισότητες εντός των κοινωνιών.

Η δημοκρατική ρύθμιση της, η «δημοκρατική διακυβέρνηση» της, λοιπόν, είναι το νέο ζητούμενο. Υπάρχει περιθώριο ανάληψης πρωτοβουλιών, πεδίο πολιτικής παρέμβασης, για την αντιμετώπιση των πλέον αποσταθεροποιητικών και κοινωνικά επώδυνων πλευρών της διαδικασίας αυτής.

Η ισχυρότερη αποσταθεροποιητική επίδραση στην εποχή της παγκοσμιοποίησης, προκαλείται από τις βραχυχρόνιες κινήσεις κεφαλαίων διεθνώς. Η πρωτοφανής και ραγδαία αύξηση του όγκου τους έχει δημιουργήσει ευπάθεια,  αστάθεια και αβεβαιότητα, που συχνά υποθηκεύουν τα εργαλεία άσκησης πολιτικής και καλλιεργούν μυωπικά βραχείς ορίζοντες στην οικονομία.

Όμως, δεν πρόκειται για φαινόμενο εξ ορισμού εκτός ελέγχου. Η αστάθεια του διεθνούς οικονομικού συστήματος μπορεί και πρέπει να αντιμετωπιστεί με συντονισμένες πρωτοβουλίες, όπως για παράδειγμα την εφαρμογή του φόρου Tobin και μέτρων ελέγχου των τυφλών και αποσταθεροποιητικών δυνάμεων μιας σπασμωδικής αγοράς.

Η «εθνική περιχαράκωση» για την υπεράσπιση του «χθες», ενάντια στις ισχυρές δυνάμεις της παγκοσμιοποίησης, οδηγεί σε μάχες οπισθοφυλακής, καταδικασμένες να χαθούν.

Για όσους ζουν και δρουν στην Ευρώπη, προτεραιότητα έχει η διαμόρφωση μιας ενιαίας πολιτικής της Ευρωπαϊκής Ένωσης, για μιαν οικολογικά συμβατή ανάπτυξη και για την απασχόληση, που θα ενισχύει την ανταγωνιστικότητα της ευρωπαϊκής οικονομίας στο σύνολό της, αλλά και το πολιτικό βάρος της ΕΕ για τις παρεμβάσεις που απαιτούνται στην παγκόσμια σκηνή.

Αυτό σημαίνει τη μεταφορά φορολογικών πόρων από το εθνικό στο ευρωπαϊκό επίπεδο, για να μπορεί να καταρτίζεται ένας επαρκής κοινοτικός Προϋπολογισμός, με ευρείες αναδιανεμητικές δυνατότητες, και για να μπορεί να εφαρμόζεται μια αποτελεσματική ευρωπαϊκή δημοσιονομική πολιτική.

Μπορεί επίσης να σημαίνει, την καθιέρωση νέων ενιαίων ευρωπαϊκών φορολογιών, ενός πράσινου φόρου στα καύσιμα, μιας ενιαίας φορολόγησης των χρηματιστηριακών κερδών (προσεκτικής, ώστε να μην οδηγήσει σε φυγή κεφαλαίων, σε σύγκριση όμως με το φορολογικό καθεστώς στις ΗΠΑ υπάρχουν ουσιαστικά περιθώρια). Ακόμα και μιας ενιαίας φορολογικής πολιτικής για την εργασία, που να αίρει εμπόδια, τα οποία υφίστανται σήμερα για τη διεύρυνση της απασχόλησης, λόγω του υψηλού κόστους της.

Τα τεράστια προβλήματα που μας κληροδότησε ο διπολικός κόσμος, ξεσπούν σήμερα με εκρηκτικό τρόπο. Εθνικισμοί, θρησκευτικοί φονταμενταλισμοί, καταπατήσεις ανθρωπίνων και μειονοτικών δικαιωμάτων, η νέα φτώχεια, το χάσμα Βορρά - Νότου, η διασπορά πυρηνικών και άλλων όπλων μαζικής καταστροφής, η καταστροφή του περιβάλλοντος. Οι πανδημίες, η κλιματική αλλαγή και τα προσφυγικά/μεταναστευτικά ρεύματα, είναι κάποιες από τις συνέπειες.

Είναι φανερό ότι, στα οικουμενικά αυτά προβλήματα δεν μπορούν να υπάρξουν λύσεις μέσα στο «έθνος – κράτος», του οποίου ο ρόλος αντικειμενικά αποδυναμώνεται. Αντιλήψεις που κηρύσσουν την επιστροφή σε αυτό, για να αντιμετωπιστεί η «λαίλαπα της παγκοσμιοποίησης», είναι αδιέξοδες.

Κεντρικό ζήτημα σήμερα αναδεικνύεται η πολιτική διεύθυνση και διαχείριση της παγκοσμιοποίησης, η «παγκόσμια  κυβέρνηση»:

- Με τη δημιουργία διεθνών πολιτικών θεσμών, που να ρυθμίζουν τη λειτουργία του φαινομένου της παγκόσμιας αλληλεξάρτησης.

- Με έναν πολυκεντρικό κόσμο, μέσα από τον εκδημοκρατισμό και συντονισμό των διεθνών οργανισμών (ΟΗΕ, Παγκόσμιος Οργανισμός Εμπορίου, κλπ), από ένα νέο σύστημα διεθνών σχέσεων, από τις περιφερειακές ολοκληρώσεις (όπως η ΕΕ, η Αφρικανική Ένωση, η MERCOSUR Νότιας Αμερικής, APEC Ασίας-Ειρηνικού κ.α.).

- Με την οικοδόμηση ενός αποκεντρωμένου συστήματος παγκόσμιας ασφάλειας με πολιτική, οικονομική, οικολογική και ανθρώπινη διάσταση.

Θόδωρος Τσίκας

Πολιτικός Επιστήμονας - Διεθνολόγος